Arkeologi Islam

ARKEOLOGI ISLAM MERUPAKAN DISIPLIN ILMU YANG BARU DIPERKENALKAN DI MALAYSIA. BINCANGKAN.

PENDAHULUAN

Arkeologi[1] adalah suatu kajian tentang masa silam manusia yang dikaji terutamanya melalui bahan-bahan peninggalan.[2] Peninggalan ini dapat dilihat dari tiga aspek utama iaitu artifak, ekofak dan feature. Artifak ialah alatan yang dihasilkan oleh manusia dimana digunakan untuk tujuan memenuhi dan melancarkan kehidupan sehari-hari. Misalnya seperti alatan batu, tembikar tanah, kapak, kapak genggam, gendang gangsa, manik dan sebagainya. Ekofak pula ialah sesuatu yang bukan daripada hasil dan dibuat oleh manusia tetapi dapat memberi petunjuk bahawa pernah hadir ciri kehidupan manusia. Contohnya dilihat seperti tulang, fosil, kerangka manusia, sisa pembakaran, sisi pembakaran arang, pembuangan najis, kulit-kulit siput dan lain-lain. Feature bermaksud sesuatu yang berada di permukaan atas atau bawah tanah dimana sekiranya diubah atau dipinda tanpa direkod dengan rapi terlebih dahulu akan memusnahkan data yang sedia ada tersebut. Antara contoh feature ini seperti struktur bangunan, asas pelapik tiang, nisan dan benteng perkotaan. Tujuan utama membuat penyelidikan ekskavasi arkeologi adalah untuk mendapatkan fakta-fakta dan nilai-nilai sejarah serta budaya yang ditinggalkan dan tertanam dalam tanah. Melalui tinggalan-tinggalan ini ahli arkeologi boleh membuat tafsiran tentang pelbagai aspek misalnya budaya, sistem ekonomi, cara hidup, dan corak penempatan masyarakat silam. Tujuannya untuk membina semula sejarah manusia zaman purba, terutama sejarah masyarakat-masyarakat silam yang tiada rekod bertulis.[3] 

Arkeologi Islam sememangnya merupakan disiplin ilmu yang baru diperkenalkan di Malaysia. Hal ini dapat dibuktikan dengan adanya kajian yang dilakukan oleh penyelidik-penyelidik dalam membongkar sejarah arkeologi Islam. Jika sebelum ini bidang arkeologi hanya tertumpu kepada zaman prasejarah, protosejarah dan kuno seperti zaman paleolitik, neolitik, mesolitik dan sebagainya tetapi kini muncul satu disiplin ilmu yang baru iaitu arkeologi Islam. Hal ini dapat ditafsirkan dengan cabang ilmu terhadap Mata Wang, Masjid, Prasasti, Batu Bersurat, dan sebagainya. Walaupun bidang arkeologi ini sesuatu yang baru tetapi pendekatan-pendekatan yang ditonjolkan begitu menarik untuk dikaji dan diketahui. Ilmu yang diperoleh berada diluar kotak pemikiran kita dengan idea-idea yang baru dan bersifat sahih serta relevan.

Perkembangan penyelidikan arkeologi di Malaysia terbahagi kepada dua tahap iaitu sebelum 1976 dan sesudah 1976.[4] Penyelidikan arkeologi sebelum tahun 1976 memperlihatkan penguasaan pengkaji barat, manakala selepas 1976 penguasaan didominasi oleh penyelidik tempatan. Seterusnya, terdapat dua kaedah pengkajian di Malaysia dengan penggunaan dua kaedah pengkajian yang berbeza. Oleh itu, mengikut dua tahap tersebut iaitu sebelum tahun 1960 dan selepas tahun 1960. Sebelum tahun 1960 para pengkaji lebih menekankan kajian terhadap artifak (tipologi), selepas tahun 1960 menekankan kajian terhadap kebudayaan dan penafsiran dibuat berdasarkannya.[5] Profesor Solheim membahagikan tahap perkembangan arkeologi Malaysia kepada empat tahap iaitu tahap pertama antara 1860 hingga 1912, tahap kedua dari tahun 1912 hingga 1957, tahap ketiga dari 1957 hingga 1970 dan tahap keempat ialah dari tahun 1970 hingga kini.[6] Dari peringkat awal penyelidikan arkeologi dilakukan oleh pentadbir-pentadbir British dan pada tahap akhir baru dipelopori pengkaji-pengkaji tempatan. Hal ini melihatkan bahawa kemungkinan disebabkan pengkaji tempatan lambat terlibat dalam penyelidikan arkeologi, oleh itu terapan kaitan Islam dalam bidang ini lambat diketahui. Antara cabang-cabang ilmu arkeologi ini boleh dilihat dalam kajian terhadap Masjid, Batu Bersurat, Batu Nisan, Inskripsi, dan Mata Wang beserta dengan contoh-contoh kajian yang pernah dilakukan.

CABANG-CABANG DISIPLIN ILMU

1)      KAJIAN TERHADAP MASJID

Masjid[7] merupakan lambang keunggulan dan keindahan Islam dimana tempat umat Islam melakukan ibadah kepada Allah. Masjid berasal dari perkataan Arab iaitu ‘Sajada’ yang memberi pengertian sujud iaitu meletakkan dahi ke bumi atau bersujud. Contoh yang dapat dikemukakan adalah adanya cabang ilmu arkeologi Islam dalam binaan Masjid Kampung Laut yang dikatakan berusia lebih 300 tahun sekaligus dikatakan merupakan masjid yang tertua di Tanah Melayu. Masjid ini juga dikatakan tersenarai dalam masjid yang penuh bersejarah dimana berlakunya pelbagai peristiwa dari peringkat awal penubuhan sehingga ada berlakunya banjir di kawasan tersebut. Tambahan pula, bentuk senibinanya yang hampir sama dengan senibina Masjid Agung Demak dan Masjid Kuno di Champa berdasarkan bukti persamaan dari aspek material masjid tersebut. Kemungkinan persamaan bentuk seni bina ini membolehkan para pengkaji mengetahui akan usia sebenar masjid ini.

 Antara pembinaan yang paling dikagumi dalam aspek senibina masjid ini ialah terdapatnya menara masjid yang dibina pada bahagian hadapan sebelah kanan masjid.  Pembinaan menara ini berfungsi sebagai kemudahan untuk bilal melaungkan azan untuk didengari oleh penduduk yang berada pada kedudukan jarak yang jauh. Keunikan yang kedua ialah keadaan kolah masjid yang memainkan peranan penting sebagai tempat mengambil wudhuk. Dari sudut arkeologi Islam, pada dinding kolah ini terdapat tulisan jawi yang sudah tidak dapat dibaca kerana sudah luntur akibat daripada kesan digosok untuk kerja-kerja pembersihan. Malahan, keadaan kolah ini diperbuat daripada batu bukit yang pejal berfungsi untuk menahan hakisan air. Seni binanya juga mempunyai keunikan yang tersendiri berbeza dengan bentuk seni bina masjid yang lain.

2)      KAJIAN TERHADAP  INSKRIPSI ATAU TULISAN

Inskripsi merupakan kata-kata yang diukir yang terdapat pada monumen atau sebagainya. Melalui inskripsi ini dapat membuktikan bahawa ini merupakan salah satu daripada cabang ilmu dalam arkeologi Islam. Selain itu, melalui ukiran ini juga dapat merujuk dan mengetahui akan gaya bahasa, penggunaan bahasa, bentuk tulisan, isi kandungan, makna, dan juga tafsiran. Di sini saya mengemukakan dua aspek berhubung dengan inskripsi iaitu di Batu Bersurat Terengganu dan permukaan mata wang di Tanah Melayu. Batu Bersurat Terengganu kali pertama dijumpai ialah pada tahun 1887 oleh Syed Hussein Ghulam Al-Bukhari.[8] Pada bahagian batu tersebut adanya tercatat tarikh iaitu 702 H bersamaan dengan 1303 M. Terdapat pahatan di batu bersurat ini akan ayat seperti berikut:

“ jumaat di bulan rejab di tahun saratan di sasanakala baginda rasulullah

 telah lalu jatuh ratus dua”

Pahatan pada Batu Bersurat Terengganu ini terdapat tulisan yang mencatatkan undang-undang yang berasaskan undang-undang Islam secara bertulis. Adalah difahamkan beberapa percubaan dibuat supaya dapat dibaca dan tafsirkan isi kandungan tulisan tersebut. Kemudian barulah dapat bahawa tulisan itu ialah suatu undang-undang Islam dan kesalahan zina yang dijalankan menurut hukum-hukum Islam dan juga mengandungi hukum-hukum lain seperti hutang piutang.[9] Bukti ini digambarkan sebagai garis panduan atau bukti akan  kedatangan Islam di Tanah Melayu. Selain daripada beberapa kesilapan, pekerjaan membaca tulisan telah menjadi lebih susah dengan ketiadaan semua sekali titik-titik yang di dalam tulisan dimana menjadi suatu tanda yang boleh membezakan sesuatu huruf dengan yang lain.[10]

Inskripsi seterusnya dilihat pada permukaan syiling di Tanah Melayu. Perkembangan bentuk tulisan pada permukaan syiling yang menarik dapat dikesan dikeluarkan pada zaman Kesultanan Melayu Melaka, Johor, Kelantan, Kedah dan Terengganu. Kebanyakan keluaran mata wang ini melihatkan cabang ilmu arkeologi dengan adanya unsur Melayu-Islam. Hal ini dibuktikan dengan perkataan arab yang digunakan iaitu Khalifatul Mukminin, Al-Adil, Malik-Al Adil, dan Sultan Al-Adil di permukaan syiling tersebut. Pada permukaan kedua-dua syiling ini terdapatnya tulisan ini kebiasaannya tertulis gelaran dan sultan yang memerintah ketika itu. Malah menggunakan tulisan jawi dengan perkataan yang ditulis atas permukaan syiling samaada berbaris dua atau tiga. Jelas bahawa terdapatnya pendekatan Islam pada inskripsi-inskripsi tersebut.

3)      KAJIAN TERHADAP  MATA WANG/ NUMISMATIK

Numimastik merupakan segala kajian terhadap mata wang yang melibatkan aspek material, ciri-ciri, bentuk dan fizikalnya. Penulisan kajian berhubung perkembangan mata wang kesultanan di Tanah Melayu mula meluas selepas tahun 1968. Pengeluaran mata wang di Tanah Melayu  dapat dilihat perkembangannya pada zaman Kesultanan Kelantan, Kesultanan Melaka, Kesultanan Johor, dan Kesultanan Kedah. Di sini saya mengemukakan dua contoh kajian terhadap mata wang iaitu pada zaman Kesultanan Melayu Melaka dan Kesultanan Johor. Pada zaman Kesultanan Melayu Melaka, berdasarkan bukti terdapat empat orang sultan yang mengeluarkan wang syiling iaitu Sultan Muzafar Shah, Sultan Mansor Shah, Sultan Mahmud Shah dan Sultan Ahmad Shah.[11] Setiap sultan yang mengeluarkan wang syiling ini mempunyai perbezaan tipologi yang ketara, iaitu terdapatnya ciri masing-masing yang tersendiri dimana boleh dilihat dari segi gaya, bentuk, ukiran, tulisan, nilaian dan sebagainya. Syiling berunsur Melayu-Islam mula dikeluarkan sejak zaman Sultan Mudzafar Shah dalam bentuk timah dengan nilaian pitis dan casha. Peninggalan syiling yang ditemui menunjukkan terdapat gelaran yang diguna pakai bagi mengangkat martabat Islam dalam kehidupan seharian.[12] Gelaran yang diguna juga menunjukkan peranan ketua Negara (sultan) dalam melindungi agama dan menjamin kemakmuran Negara dan rakyat.[13] Inskripsi pada bahagian permukaan syiling melampirkan gelaran ‘Nasir Al-Dunia Wa’il Din, Malik Al-Adil, Al-Adil dan Sultan Al-Adil yang menunjukkan pahatan tulisan arab. Ciri-ciri mata wang syiling Melaka ialah bentuk standard iaitu bulat, mempunyai tulisan bahagian depan dan belakang, tulisan gaya jawi, bahasa bercampur aduk Melayu dan Arab, diperbuat daripada timah, dan berukuran sekitar 15mm hingga 21.5mm.[14] Tambahan pula, keunikan Syiling Melaka ini tidak mencatatkan sebarang tarikh atau tahun.

Dalam kesultanan Johor pula, Sultan yang mula mengeluarkan syiling iaitu Sultan Alauddin Riayat Shah II (1527-1564), daripada emas yang dikenali dengan kupang.[15] Selain itu, terdapat Syiling timah yang dikenali sebagai katun, manakala syiling perak dengan nilaiannya suku penjuru dan dua penjuru. Dipermukaaan depan duit tertera nama sultan yang memerintah dalam tulisan jawi manakala permukaan belakang terdapat kata-kata pujian ‘Khalifatul Mukminin’.[16] Antara ciri unik wang syiling Johor ialah berbentuk bulat dan bersegi (segi lapan), bertulisan jawi mengikut zaman pemerintahan sultan, mempunyai tulisan arab dan penggunaan nama bercirikan Islam. Jelas menggambarkan pengaruh mata wang Islam yang mungkin dibawa oleh pedagang-pedagang dari India dan Timur Tengah. Pedagang Islam dari Timur Tengah dan India serta Acheh sering kunjungi Johor kerana Johor ialah sebuah kerajaan Islam.[17] Syiling-syiling Johor ini membuktikan bahawa Islam adalah agama rasmi negeri Johor.[18]

4)      KAJIAN TERHADAP  BARU BERSURAT

Batu bersurat merupakan khazanah arkeologi Islam yang begitu bernilai dan merupakan dokumen sejarah yang terdapat dalam bentuk artifak. Antara yang ditemui ialah Batu Bersurat Terengganu dan Batu Bersurat Pangkalan Kempas. Batu bersurat Terengganu ini dipercayai berusia lebih 700 tahun dengan catatan bukti di batu tersebut abad ke-12. Hal ini membuktikan Islam telah sampai ke Terengganu sejak abad ke-12 dan ditemui pada 1887 di Tebing Sungai Teresat Di Kuala Berang, Terengganu. Antara ciri keunikannya ialah mempunyai empat permukaan dan setiap permukaan diukir dengan bahasa Melayu dan tulisan huruf jawi. Isi kandungan meliputi undang-undang seorang raja, ada menyebut Islam sebagai agama rasmi, dan menerangkan hukum-hukum Islam serta pentadbiran Islam. Selain itu, batu bersurat ini merupakan satu dokumen yang dianggap penting terdapat dalam bentuk artifak iaitu dokumen terukir pada batu bukannya diatas kertas.

5)      KAJIAN TERHADAP  BATU NISAN ACHEH

Satu lagi artifak yang penting dalam warisan sejarah ialah batu nisan Acheh. Batu ini berfungsi sebagai menghiasi makan raja dan pembesar Melayu suatu ketika dahulu. Perkataan batu ‘aceh’ pada batu nisan ini membawa erti bahawa ia berasal dari Aceh iaitu dibahagian paling utara sumatera.[19] Antara ciri-ciri keistimewaannya ialah terdiri daripada 16 jenis bentuk batu nisan (dimana diklasifikasikan 9 jenis bentuk papan dan 7 berbentuk tiang). Terdapat enam bahagian utama iaitu atas, kepala, bahu, badan, kaki, dan pasak.[20] Batu ini diperbuat daripada batu pasir (akan mudah patah) dan gaya tulisan berbentuk huruf jawi jenis naskhi. Hiasan pada batu Acheh pula dibahagi kepada dua kategori iaitu tulisan atau inskripsi dan simbol.[21] Terdapatnya ukiran petikan ayat al-Quran dan puisi dan sebahagian besar batu Acheh ini mengandungi tulisan yang diukir perkataan laila haillallah.[22] Kebiasaannya simbol ukiran adalah berbentuk gambar bunga, reka corak geometri (seni hiasan kesenian islam), gaya sarang labah-labah, mihrab, tangga, dan labu atau pasu.[23] Setiap bentuk dan gaya yang terukir mempunyai simbolik dan maksud yang tersendiri berhubung dengan Islam. Di Semenanjung Malaysia terdapat di Melaka, Johor, Perak, Pahang, Kedah Perlis Selangor, dan Terengganu yang mempunyai 400 makam ditandai oleh Batu Acheh. Misalnya pada zaman Kesultanan Melayu, Makam Sultan Mansor Shah di Melaka yang mangkat pada 1477 dan Raja Fatimah di Pahang ditandai batu nisan Acheh. Pola hias batu Nisan Acheh keseluruhannya mempunyai kesenian berdasarkan dua aspek utama iaitu pertama berhubungan dengan unsur sebelum dan semasa Islam. Kedua, penyesuaian antara kesenian sebelum dan semasa islam.[24] Pola hiasan adalah dari alam sahaja tanpa melibatkan gambaran binatang kerana dikatakan haram selepas unsur Islam masuk ke Tanah Melayu. Pada bahagian tertentu nisan Acheh ini terdapat tulisan dipetik daripada ayat Al-Quran. Terdapat juga tulisan yang merujuk kepada peranan dan tanggungjawab manusia, sifat kepimpinan yang harus ada pada pemimpin dan sebagainya. Batu Nisan Acheh turut terdapat catatan nama si mati dan tahun kematian sebagai rujukan waris kepada si mati. Selain itu, peninggalan batu nisan Acheh yang ditemui di Kedah yang paling terkenal ialah di Pengkalan Bujang. Di tapak ini terdapatnya empat nisan yang ditemui iaitu penguburan berhubung Kesultanan Kedah. Di tapak ini terdapat makam milik Sultan Muzaffar, isteri, anak dan guru agama baginda dalam satu kawasan di kawasan di Lembah Bujang.[25]

PENUTUP:

Kesimpulannya, tafsiran yang dikupas diatas membuktikan arkeologi Islam itu sudah wujud pada peringkat awal lagi. Antara cabang disiplin ilmu arkeologi Islam ialah Mata Wang, Batu Nisan, Batu Bersurat, Masjid, Azan, Inskripsi dan sebagainya. Namun tidak diikhtiraf sebagai arkeologi Islam kerana pengkaji hanya tertumpu kepada satu bidang sahaja iaitu arkeologi. Hal ini juga mungkin berlaku disebabkan pengkajian bidang arkeologi pada peringkat awalnya dipelopori oleh pengkaji barat, jadi pendekatan mengenai arkeologi Islam ini tidak diperkembangkan. Selepas dipelopori pengkaji tempatan barulah arkeologi Islam ini mula berkembang. Sehubungan dengan itu, pada tahun 2001 Universiti Malaya merupakan institusi pengajian tinggi pertama yang menggunakan pendekatan arkeologi Islam.

BIBLIOGRAFI:

Haji Muhamad Saleh Bin Haji Awang, Pusaka Suci atau Batu Bersurat Terengganu, Marang:       H.C. Md. Abdul Rahman, 1961.

Leong Sau Heng, “Kepentingan Kajian Arkeologi Di Selangor”, Kertas Kerja Dibentangkan         Dalam Seminar Sejarah Negeri Selangor,14-15 Mei 1999, Anjuran Lembaga Muzium          Selangor Shah Alam.

Mohd Kassim Haji Ali, “Mata Wang Negeri Johor”, dalam Abdullah Zakaria dan Zainal

            Abidin (sunt.), Johor Dahulu dan Sekarang, Kuala Lumpur: Persatuan Muzium

            Malaysia, 1994.

Mohd Sufian Sabtu, “Data Arkeologi dan Sumbangannya Sebagai Data Sejarah: Satu       Tinjauan Terhadap Kronologi Zaman, dalam Danny Wong Tze-Ken, Joseph M.             Fernando, Mardiana Nordin, Sivachandralingam Sundara Raja (sunt.), Sumber             Sejarah dan Pendekatan, Kuala Lumpur: Universiti Malaya, 2006.

Mohd. Sufian Sabtu, “Hubungan Sosio-Budaya Malaysia-Indonesia: Kasus Dari Perspektif          Arkeologi Islam”, Kertas Kerja Dibentangkan Dalam Persidangan 50 Tahun Merdeka:            Hubungan Malaysia-Indonesia, 17-21 Julai 2007, Anjuran Fakulti Sastera dan Sains            Sosial   Universiti Malaya.

Mohd Sufian Sabtu, Sejarah Kajian Numimastik Kesultanan Di Semenanjung Tanah Melayu

Nor Akmaluddin Bin Mohd Tobi, “Penguburan Zaman Prasejarah Di Semenanjung Malaysia:

Tinjauan Dari Sudut Teknik, Kaedah dan Peranan”, Latihan ilmiah, Jabatan Sejarah,

Universiti Malaya, 2002/03.

Othman Mohd. Yatim, “Batu Acheh: Peranan dan Sumbangannya Dalam Sejarah dan     Kebudayaan Melayu”, Kertas Kerja Dibentangkan Dalam Persidangan Antarabangsa         Tamadun Melayu, 15-20 Ogos 1989, Kuala Lumpur.

Shakila Yaacob, Arkeologi Prasejarah Satu Pengenalan Ringkas, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1990.

Suryati binti Imran, “Sejarah dan Perkembangan Mata Wang Johor Pada Abad Ke-16 Hingga

Ke-19”, Latihan Ilmiah, Jabatan Sejarah, Universiti Malaya, 2002/03.

Zulkifli Jaafar, “Arkeologi Semenanjung Malaysia: Satu Pengenalan Asas, dalam Seminar            Jumpaan Arkeologi Terkini Di Malaysia”, Kertas Kerja Dibentangkan Dalam Seminar           Jumpaan Arkeologi Terkini Di Malaysia, 26 Jun 2000, Anjuran Muzium Seni Asia,  University Malaya.

---

[1] Arkeologi berasal dari perkataan Greek iaitu arkhaiologia yang bermaksud kajian terhadap barangan atau peninggalan kuno.

[2] Shakila Yaacob, Arkeologi Prasejarah Satu Pengenalan Ringkas, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1990, hlm. 5.

[3] Leong Sau Heng, “Kepentingan Kajian Arkeologi Di Selangor”, Kertas Kerja Dibentangkan Dalam Seminar Sejarah Negeri Selangor,14-15 Mei 1999, Anjuran Lembaga Muzium Selangor Shah Alam, hlm. 2.

[4] Nor Akmaluddin Bin Mohd Tobi, “Penguburan Zaman Prasejarah Di Semenanjung Malaysia: Tinjauan Dari Sudut Teknik, Kaedah dan Peranan”, Latihan ilmiah, Jabatan Sejarah, Universiti Malaya, 2002/03, hlm. 2.

[5] Ibid.

[6] Zulkifli Jaafar, “Arkeologi Semenanjung Malaysia: Satu Pengenalan Asas, dalam Seminar Jumpaan Arkeologi Terkini Di Malaysia”, Kertas Kerja Dibentangkan Dalam Seminar Jumpaan Arkeologi Terkini Di Malaysia, 26 Jun 2000, Anjuran Muzium Seni Asia, Universiti Malaya, hlm. 9-12.

[7] Menurut Kamus Dewan Masjid bermaksud bangunan khas yang merupakan tempat orang Islam mendirikan solat.

[8] Haji Muhamad Saleh Bin Haji Awang, Pusaka Suci atau Batu Bersurat Terengganu, Marang: H.C. Md. Abdul Rahman, 1961, hlm. 8.

[9] Ibid., hlm. 21.

[10] Ibid.

[11]Mohd. Sufian Sabtu, “Hubungan Sosio-Budaya Malaysia-Indonesia: Kasus Dari Perspektif Arkeologi Islam”, Kertas Kerja Dibentangkan Dalam Persidangan 50 Tahun Merdeka: Hubungan Malaysia-Indonesia, 17-21 Julai 2007, Anjuran Fakulti Sastera dan Sains Sosial Universiti Malaya, hlm. 12.

[12] Ibid., hlm. 11.

[13] Ibid.

[14] Ibid.

[15] Mohd sufian sabtu, sejarah kajian numimastik kesultanan di semenanjung tanah melayu, 248

[16] Mohd Kassim Haji Ali, “Mata Wang Negeri Johor”, dalam Abdullah Zakaria dan Zainal Abidin (sunt.), Johor Dahulu dan Sekarang, Kuala Lumpur: Persatuan Muzium Malaysia, 1994, hlm. 105.

[17] Suryati binti Imran, “Sejarah dan Perkembangan Mata Wang Johor Pada Abad Ke-16 Hingga Ke-19”, Latihan Ilmiah, Jabatan Sejarah, Universiti Malaya, 2002/03, hlm. 35.

[18]Ibid., hlm. 103.

[19] Othman Mohd. Yatim, “Batu Acheh: Peranan dan Sumbangannya Dalam Sejarah dan Kebudayaan Melayu”, Kertas Kerja Dibentangkan Dalam Persidangan Antarabangsa Tamadun Melayu, 15-20 Ogos 1989, Kuala Lumpur, hlm.  849.

[20] Mohd. Sufian Sabtu, “Hubungan Sosio-Budaya Malaysia-Indonesia: Kasus Dari Perspektif Arkeologi Islam”, hlm. 14.

[21] Othman Mohd. Yatim, “Batu Acheh: Peranan dan Sumbangannya Dalam Sejarah dan Kebudayaan Melayu”, hlm. 851.

[22] Ibib., hlm. 852.

[23] Ibid., hlm. 853.

[24]Mohd. Sufian Sabtu, “Hubungan Sosio-Budaya Malaysia-Indonesia: Kasus Dari Perspektif Arkeologi Islam”, hlm. 14.

[25] Ibid., hlm. 15.