BINCANGKAN SEJARAH KAJIAN NUMISMATIK KESULTANAN MELAYU DI SEMENANJUNG MALAYSIA.
PENGENALAN
Pada
permulaan sejarah awal manusia, mata wang tidak diperlukan untuk memenuhi
keperluan hidup semata. Hal ini kerana, mereka mendapatkan keperluan mereka
melalui kegiatan berburu dan berdagang secara ‘barter’. Namun demikian, lama
kelamaan apabila masa semakin berubah, cara hidup menjadi semakin kompleks
sehingga sistem barter dilihat tidak lagi sesuai digunakan. Logam berharga
bertukar menjadi media pertukaran atau boleh dikatakan sebagai alat ganti dalam
mendapatkan barangan yang diinginkan. Selain logam, ada juga mata wang yang
berunsurkan emas, gangsa dan lain-lain yang dilihat mempunyai nilainya yang tersendiri.
Untuk mengetahui lebih lanjut mengenai sistem mata wang, kita boleh melihat
sejarah kajian numismatik yang telah dilakukan oleh pakar arkeologi dalam usaha
melihat perkembangan mata wang kesultanan Melayu di Semenanjung Malaysia.
Kajian numismatik adalah satu kajian mengenai mata
wang dalam usaha melihat sejarah perkembangan mata wang mengikut kronologinya.
Numismatik dapat diperluaskan maksudnya kepada perkembangan mata wang yang
mempunyai nilai sejarah secara tidak langsung dapat mewakili perkembangan
semasa, lingkungan dan konteksual dengan data sejarah.[1]
Kajian numismatik melibatkan pengamatan terhadap bentuk, nama pengeluar syiling
(zaman pemerintahan), gelaran yang diguna pakai dan angka tahun.[2]
Data numismatik Kesultanan Melayu di Semenanjung Tanah Melayu diperolehi
melalui kajian yang pernah dijalankan oleh ahli arkeologi dan kajian ini telah
berjaya membahagikan periodisasi perkembangan mata wang kepada enam tempoh
masa.
Pertama, perkembangan mata wang pada
abad ke-15 dan diwakili Kesultanan Melayu Kelantan. Antara mata wang yang
beredar dalam kategori ini adalah terdiri daripada duit dinar emas, duit kijang
dan mengandungi tulisan arab pada kedua-dua bahagian. Kedua, perkembangan mata
wang pertengahan abad ke-15 sehingga abad ke-16 dan periodisasi ini diwakili
oleh Kesultanan Melayu Melaka. Ketiga, perkembangan mata wang pada awal abad ke
16 sehingga abad ke-17 yang diwakili oleh Kesultanan Melayu Johor, termasuk Keturunan
Kesultanan Melayu Melaka. Keempat, perkembangan mata wang pada awal abad ke-17
sehingga pertengahan abad ke-19 yang diwakili Kesultanan Melayu Kedah. Kelima,
perkembangan mata wang pada abad ke 18 sehingga pertengahan abad ke-18 yang
diwakili tahap kedua kesultanan Melayu Johor (berketurunnan bendahara).
Bahagian yang terakhir, perkembangan mata wang pada abad ke-18 sehingga pertengahan
abad ke-18 sehingga pertengahan abad ke-19. Pada tahap ini mata wang boleh
dibahagikan kepada dua tahap iaitu pertama adalah berasakan kepada bentuk
syiling, dan kedua berasakan kepada unsur/bentuk binatang, alam (termasuk
tumbuhan) dan simbol. Mata wang ini diwakili oleh Kesultanan Melayu Terengganu,
duit tampang, duit binatang, mata wang Kesultanan Melayu Kedah (perlis) dan
pokok pitis (Terengganu, Kelantan, dan perlis).
KAJIAN
NUMISMATIK KeSULTANAN MELAYU BERBENTUK SYILING
A) NUMISMATIK KESULTANAN MELAYU
MELAKA
Dalam
sejarah dicatatkan bahawa negeri Melaka merupakan negeri pertama yang mengeluarkan
wang syilingnya iaitu semasa pemerintahan Sultan Muzaffar Shah yang merupakan Sultan
Melaka yang kelima.[3] Namun
demikian, menurut Anker, sebenarnya bukan Melaka yang mula-mula mengeluarkan
wang syiling kerana negeri Kelantan iaitu pada tahun 1187 atau pada tahun
Hijrah 577 dan Petani yang mana wang dinar sudah ada ditemui. Penemuan ini
menunjukkan bahawa wang syiling sudah dikeluarkan oleh negeri-negeri di kawasan
Utara. [4]Kajian
numistatik dilakukan ke atas mata wang Kesultanan Melaka dengan membanding bezakannya
dari pelbagai sudut sama ada dari segi bentuk, unsur dan sebagainya. Kajian terhadap
perkembangan mata wang Kesultanan Melayu Melaka telah dilakukan oleh Hanitach
sekitar 1903. Beliau mengkaji perkembangan mata wang Kesultanan Melayu Melaka
dengan hanya melibatkan empat orang sultan sahaja. Antara sultan tersebut iaitu
Sultan Muzaffar Shah (1445-1459), Sultan Mansur Shah (1459-1477), Sultan Ahmad
Shah (1510), dan Sultan Mahmud Shah (1488-1511).[5]
Kajian yang dilakukan terhadap
syiling Kesultanan Melayu Melaka menunjukkan bentuk yang seragam iaitu bulat
dan mempunyai tulisan pada bahagian hadapan dan belakangnya. Mata wang yang
digunakan oleh Kesultanan Melayu Melaka dikatakan mempunyai pengaruh agama Islam.
Hal ini kerana, gaya tulisan yang digunakan adalah bercirikan jawi sementara bahasanya
pula bercampur aduk antara Melayu dan Arab.[6]
Maka, pengaruh Islam sememangnya tidak dapat dinafikan wujud dalam perkembangan
sistem mata wang era Kesultanan Melayu Melaka. Pada zaman Kesultanan Melaka,
para saudagar menggunakan emas urai, perak, dan timah jongkong sebagai duit.
Manakala di pasar-pasar, rakyat jelata pula menggunakan siput gerus, beras, dan
biji saga sebagai alat jual beli barang keperluan.[7]
Duit Kesultanan Melayu Melaka yang
pertama yang sah diketahui sehingga kini ialah mata wang yang dikeluarkan oleh Sultan
Muzaffar Shah (1445-1459) iaitu sultan Melaka yang kelima. Duit syiling pertama
yang mula-mula dibentuk menggunakan logam tanah iaitu wang bermaterialkan timah
yang dikenali sebagai pitis atau caxas atau cashas [8]
yang mempunyai dua nilaian iaitu satu
pitis dan setengah pitis.[9]
Syiling nilaian satu pitis adalah
lebih besar sekitar 19.5-21.5 mm berbanding syiling nilaian setengah pitis sekitar 15 mm. Syiling baginda
menggunakan gaya yang sama iaitu pada bahagian hadapan kedua-dua syiling ini
menggunakan nama baginda Muzaffar Shah-al-Sultan
yang bermaksud Sultan Muzafar Shah yang disusun dalam dua baris. Manakala,
pada bahagian belakang pula tercatat
Nasir al- Dunia wa’l Din yang bermaksud penyelamat dunia dan agama Islam
yang disusun dalam tiga baris.[10]Gaya
tulisan syiling baginda adalah jenis tulisan timbul dan cara pemotongan
melebihi garisan bulatan syiling.[11]
Selain itu, pada masa yang sama juga baginda telah mengeluarkan syiling dalam
nilain ¼ pitis dan 1/8 pitis. Nilaian kedua-dua syiling ini
adalah berdasarkan saiz dan berat iaitu nilaian ¼ pitis berukuran sekitar 13 mm
dengan berat 1.3 gm manakala nialaian bagi 1/8 pitis pula mempunyai ukuran
diameter sekitar 7 mm dengan berat 0.4 gm.[12]
Bagi gaya tulisan, gelaran dan betuk syiling ini adalah sama dengan nilaian satu pitis dan dan setengah pitis.
Kepelbagaian penggunaan gelaran pada
syiling dapat dilihat dibawah Sultan Mansur Shah (1459-1477) kerana baginda
mula menggunakan kepelbagaian dalam penggunaan nama. Berdasarkan kajian
numismatik, kepelbagaian penggunaan gelaran yang digunakan oleh baginda dapat
dibahagikan kepada dua dan ia bergantung kepada nilaian syiling berkenaan.
Misalnya, untuk nilaian syiling satu
pitis menggunakan nama Mansur Shah bin Muzaffar Shah al-Sultan iaitu Mansur
Shah yang berbapakan Muzaffar Shah pada bahagian hadapan syiling yang dicetak
empat baris manakala bahagian belakang mengekalkan gelaran yang dipakai oleh
bapanya Nasir al-Dunia Wa’l Din yang diletak tiga baris.[13]
Bagi nilaian syiling setengah pitis
pula pada bahagian hadapan menggunakan gelaran Mansur Shah Ibnu Muzaffar Shah
al-Adil iaitu membawa maksud Mansur Shah berbapakan Muzaffar Shah yang adil dan
bahagian belakang masih mengekalkan gelaran yang sama. Gaya tulisan nilaian setengah pitis masing-masing pada
bahagian hadapan dan belakang syiling dicetak dalam tiga baris sahaja yang
beukuran diameter 12-7 mm.[14]
selain itu, nilaian syiling baginda juga mempunyai nialain ¼ pitis yang mempunyai
bentuk dan saiz yang kecil dengan ukuran diameter sekitar 8-12 mm[15].
Seterusnya syiling yang dikeluarkan
oleh Sultan Mahmud shah (1488-1511) yang dapat dibahagikan kepada dua nilaian
iaitu satu pitis dan setengah pitis. Nilaian syiling satu pitis bersaiz besar sekitar 21-22
mm manakala setengah pitis bersaiz 13
mm. Syiling baginda agak ringkas dalam penggunaan perkataan, terdapat
penggunaan titik dot mengelilingi permukaan syiling, gaya tulisan yang agak
kasar dan permukaan syiling yang terhakis.[16]
Perkataan yang digunakan pada permukaan syiling satu pitis hampir memenuhi permukaan syiling manakala nilaian setengah pitis memenuhi keseluruhan
permukaan. [17]Nama
yang digunakan agak ringkas yang keseluruhannya hanya menggunakan dua baris
sahaja misalnya, seperti al-Sultan Mahmud pada nilaian satu pitis dengan gelaran al-Adil
(pemerintah yang adil). Manakala syiling nilaian setengah pitis menggunakan
nama Mahmud Shah dengan gelaran al-Sultan
al-Adil (sultan yang adil). [18]
Sejarah kajian numismatik ke atas
mata wang Sultan Ahmad Shah (1510) sangat menarik kerana mempunyai lebih
kepelbagaian dengan syiling yang pernah dikeluarkan oleh sultan yang yang sebelumnya
walaupun baginda memerintah dalam jangka masa yang pendek. Kepelbagaian
tersebut termasuk penggunaan nama, gelaran, dan susunan perkataan antara
bahagian hadapan dan belakang syiling.[19]
Baginda masih mengekalkan nilaian utama iaitu satu dan setengah pitis. Antara
tiga nama yang digunakan oleh baginda pada permukaan syiling ialah Ahmad Ibnu Mahmud Shah (Ahmad berbapakan
Sultan Mahmud Shah), Ahmad (Ibnu) Abu
Mahmud Shah dan gelaran sahaja iaitu al-Sultan
al-Adil.[20]
Syiling ini berukuran sekitara 11 mm dengan berat 0.6 gm. Kajian numismatik
mendapati syiling keluaran baginda terdapat beberapa pembaharuan dibandingkan
dengan syiling sebelum baginda. Pembahruan yang dapat dilihat iaitu, nama
ditulis bersambung antara bahagian hadapan dan belakang seperti Sultan Ahmad
dibahagian hadapan dan disambung pula dengan perkataan Ibnu Mahmud Shah di bahagian belakang.[21]
Selain itu pada syiling nilaian setengah pitis terdapat penggunaan gelaran yang
berbeza antara bahagian hadapan iaitu al-Sultan
al-Adil dan belakang seperti Malik
al-Adil pada syiling yang sama.[22]
Kesemua nama dan gelaran ditulis dalam dua baris sahaja sama seperti duit
syiling yang dikeluarkan oleh ayahanda baginda.
B) NUMISMATIK KESUTANAN MELAYU
JOHOR
Penggunaan
mata wang di johor berkait rapat dengan perdagangan di negeri tersebut. Mata
wang dengan tulisan arab dan gelaran kehormat menunjukkan pengaruh mata wang Islam
seperti yang dibawa masuk dari India dan Timur tengah oleh pedagang Islam[23].
Mata wang syiling Johor boleh dibahagikan kepada tiga jenis iaitu syiling yang
diperbuat daripada emas, perak dan timah. Syiling emas, nilainya adalah kupang, perak dengan nilaian penjuru dan tima dengan nilaian katun.[24]
Hasil kajian terhadap mata wang kesultanan Johor, syiling dikatakan semasa
ditemui keadaan mata wang yang ditemui tidak mempunyai tarikh bila ia
dikeluarkan di samping keadaan syiling yang ditemui dikatakan berada dalam
keadaaan yang dhaif. [25]
Menurut A. Hamilton yang melawat Negeri
Johor, Sultan Alauddin Riayat Shah II
(1527/1564) telah mengeluarkan mata wang yang diperbuat dari logam emas yang
digunakan dalam urusan perdagangan. Selain itu, menurut Saran Singh, Sultan
Alauddin Riayat Shah II juga pernah mengeluarkan syiling kupang dalam bentuk bulat.[26] Syiling emas pertama yang dikeluarkan
oleh Sultan Alauddin Riayat Shah II mempunyai nilaian mas dan kupang yang
menggunakan dua gelaran yang berbeza
pada material yang sama.[27]
Contoh, Khalifatul Mukminin dan Khalifatul Mukminin Shah dengan nilaian
kupang. Nilaian untuk 4 kupang adalah
bersamaan dengan 1 mas. Nilaian seemas dinilaikan bersamaan dengan
setengah dolar sepanyol, manakala jenis kupang
hanya bernilai satu perpuluhan lapan dari sepanyol.[28]
Bagi syiling yang diperbuat dari perak dan timah dikeluarkan untuk kegunaan
pertukaran tempatan. Pada umumnya, syiling timah tidak mengandungi tulisan nama
pemerintah yang mengeluarkannya kecuali syiling timah yang dikeluarkan semasa
pemeritahan Sultan Alauddin. Hanya tulisan seperti Malaik Al Adil atau Dar Al Johorah
sahaja yang boleh ditemui pada syiling timah.[29]
Kesultanan Johor mula mengeluarkan
syiling berbentuk persegi lapan dan persegi lapan bertangkai. Syiling berbentuk
bulat masih diteruskan seperti syiling Kesultanan Melaka tetapi mengalami
penambahan dengan titik dot yang mengelilingi syiling berkenaan. Nilaian syiling material timah Johor dikenali dengan nama katun manakala Melaka iaitu pitis. Duit timah ditempah dalam
pelbagai bentuk seperti bulat, heksagon (segi enam) dan oktagon (segi lapan).
Tidak seperti duit emas, duit timah selalunya tidak bertulis nama sultan yang
memerintah. Selalunya ia bertulis gelaran. Gelaran yang dicetak pada permukaan
syiling lebih menjurus kepada sistem pemerintahan dan perdagangan. Hal ini
dapat dilihat berdasarkan penggunaan nama Khalifatul
Mukminin (syiling emas) dan gelaran Malik
Al-Adi (Raja yang Adil), Al Adil
atau Sultan Al Adil, Haza Al Masruf,
dan Dal Al Johorah (syiling timah).[30]
Syiling dengan nilaian mas memiliki
lebih besar ukur lilitnya berbanding dengan syiling nilaian kupang. Dari segi ukuran diameter
syiling, nilaian mas adalah sekitar
16-17 mm sementara syiling nilaian kupang sekitar 11-12 mm.[31]
begitu juga beratnya, nilaian mas
lebih berat berbanding dengan syiling nilaian kupang. Secara umumnya syiling nilaian mas mempunyai berat sekitar 2.46 g – 2.6 g berbanding dengan
syiling kupang yang mempunyai berat
sekitar 0.59 g – 0.64 g. Justeru syiling mas
lebih tinggi nilaiannya berbanding nilain kupang.
[32]
C) NUMISMATIK KESULTANAN MELAYU
KELANTAN
Mata
wang yang dihasilkan sebahagiannya dikatakan mempunyai pengaruh dari Patani.
Mata wang syiling Kelantan mempunyai beberapa ciri antaranya, mata wang Kesultanan
Melayu Kelantan mempunyai bentuk bulat dan titik yang mengelilingi bahagian
permukaan hadapan dan belakang.[33]
Salah satu wang syiling yang dimaksudkan mempunyai perkataan Al-Julus Kelantan Shah pada permukaan
hadapan yang dtulis dalam empat baris.
Manakala pada permukaan belakang terdapat tulisan al-Mutawakkil a’ma Billa yang ditulis tiga baris. Ia diperbuat daripada material emas dengan
nilaian kupang. Mempunyai ukuran
diameter sekitar 8.5 mm dan berat 0.5 gm. [34]
Tulisan yang terdapat pada kedua-dua bahagian permukaan tidak berada dalam
jajaran yang tepat. Contoh lain syiling emas yang menggunakan gelaran Julus Kelantan Shah pada bahagian
permukaan dan belakang masih mengekalkan gelaran al-Mutawakkil Ali Alalh yang berukuran diameter sekitar 10.5 mm
dengan berat 0.6 gm. Contoh lain, tidak menggunakan perkataan Shah tetapi bahagian belakang
mengekalkan al-Mutawakkil Ali Alalh
yang mempunyai ukuran diameter 11.5 dengan berat 0.7 gm. [35]
Semua duit Kelantan keluaran tempatan telah dihentikan sekitar tahun 1909
apabila duit negeri-negeri selat dihentikan.[36]
D) KESULTANAN MELAYU TERENGGANU
Sebelum
duit syiling pertama di Terengganu dikeluarkan, Terengganu mneggunakan pelbagai
jenis mata wang asing seperti dolar perak Sepanyol, Mexico, Indochina, serta
mata wang kesultanan Johor, duit Acheh dan mata wang Kelantan dan Pahang.[37]
Namun yang paling kerap digunakan ialah dolar perak. memandangkan Terengganu
ialah sebahagian daripada empayar Johor lama, duit syiling yang digunakan sama
dengan Johor seperti katun, mas, dan kupang. Mas dan kupang Terengganu
diperbuat daripada emas dan keping atau pitis
yang diperbuat daripada timah seperti katun di Johor. [38]
Bentuknya juga sama seperti yang digunakan di johor, termasuklah bentuk oktagon
(segi lapan) untuk mas dan kupang. Emas sukar didapati di Terengganu dan
disebabkan ini tidak banyak duit syiling emas yang ditempa. Hanya dua sultan
sahaja yang diketahui mengeuarkan duit syiling emas. Manakala duit perak juga
tidak dikeluarkan.
Syiling yang pernah dikeluarkan di
Terengganu mempunyai nilai arkeologi dan numismatik yang diperbuat daripada
emas dan timah atau ‘pewter’ dengan nilaiannya dikenali mas, kupang, keping, dan pitis.[39]
Perkembangan bentuk wang syiling Terengganu dapat dibahagikan kepada tiga
kategori iaitu berbentuk syiling, duit pokok dan juga duit sinar matahari.[40]
Kajian arkeologi numismatik menunjukkan terdapat enam orang pemerintah Kesultanan
Terengganu yang mengeluarkan syiling. Namun daripada jumlah tersebut, hanya dua
orang sultan sahaja yang pernah mengeluarkan syiling emas dan timah iaitu
Sultan Zainal Abidin Shah I dan sultan ketiga iaitu Sultan Zainal Abidin Shah
II. Nilaian yang dikeluarkan adalah mas,
kupang (material emas) dan pitis
(material timah).[41]
Sementara empat sultan lain hanya mengeluarkan syiling yang diperbuat daripada
timah dengan nilain keping atau pitis.[42]
Misalnya, Sultan Zainal Abidin Shah II
(1793-1808), pernah mengeluarkan syiling material emas dengan nilaian mas lebih menonjol berbanding dengan nilaian
kupang. Syiling baginda boleh dibahagikan
kepada tiga iaitu, nilaian mas dan kupang yang berbentuk persegi lapan
dengan berat 2.5 gram, berdiameter 15 mm. Kedua,
syiling Terengganu dalam bentuk untaian yang bertujuan untuk memudahkan syiling
berkenaan diikat dan dibawa ke mana-mana. Ketiga, mempunyai nilaian kupang secara fizikal dapat dibahagikan
kepada tiga iaitu berbentuk persegi lapan, bulat dengan lengkungan lapan (seperti
kelopak bunga) yang menghampiri bentuk bulat dan mempunyai bentuk persegi lapan
yang dengan terdapat kesan garis pada bahagian dalam (menghampiri bentuk
bulat). Dari segi berat, nilaian kupang
lebih ringan iaitu sekitar 0.45 g-0.58 g dengan ketebalan 11.0 – 12.1 mm. Dari
segi pembuatan menunjukkan pada bahagian sekeliling syiling diberikan titik dot
dan menjalani pemotongan untuk mendapatkan bentuk.[43]
E) NUMISMATIK KESULTANAN MELAYU
KEDAH
Kedah
dipercayai mula mengeluarkan duit syilingnya
sendiri pada kurun ke-17. Kedah sudah mengeluarkan tunai timah untuk
kegunaan pasaran dan mula mengimport syiling emas dari Johor, Patani dan Acheh
untuk kegunaan perdagangan.[44]
Duit syiling kedah terawal yang diketahui diperbuat daripada timah dan dikenali
sebagai Tra. Ia dikeluarkan oleh
Sultan Rijaluddin Muhammad Shah (1625-1651).[45]
Berdasarkan kajian Numismatik, Sultan Kedah pernah mengeluarkan mata wang
syiling dengan menggunakan material emas, perak, tembaga dan timah. Setiap
syiling mempunyai nilaian kupang, real,
tarra dan tra.[46]
Ciri khusus wang syiling Kedah iaitu mempunyai bentuk fizikal sama ada bulat
atau persegi lapan. Syiling kedah mempunyai dot yang mengelilingi tepi syiling
dan mempunyai tulisan pada bahagian hadapan dan belakang. Syiling bermaterial
emas biasanya mempunyai ukur litit sekitar 9 mm hingga 12 mm, manakala perak
mempunyai ukur lilit sekitar 12 mm hingga 23 mm.
Sultan Dziauddin Mukarram Shah (1661-1687)
misalnya pernah mengeluarkan syiling dengan menggunakan tiga jenis material
utama iaitu emas (kupang), perak (suku read) dan tembaga (tarra). [47]
Syiling nilaian kupang berbentuk
bulat dan persegi lapan. Syiling. Muka depan syiling Tarra tembaga yang
dikeluarkan oleh baginda mempunyai tulisan Arab yang menyerupai duit syiling
emas dan duit syiling perak kupang. Tetapi muka depan duit tarra yang dikeluarkan oleh Sultan Zainal Rashid mempunyai gambar
bunga dengan lapan kelopak.[48]
Baginda juga mempunyai kepelbagaian gaya tulisan antaranya pada bahagian
hadapan nama Dhiauddin ditulis dalam
dua baris, belakang pula Sultan Shah bertarikh
1077 H ditulis dalam tiga baris.[49]
Angka tahun terdapat pada bahagian tengah syiling. Tulisan hanya menjelaskan
nama negeri dan gelaran sahaja antaranya perkataan Darul Aman / Darul Amin (hadapan) dua baris dan Jil al-Quds/ Qads bahagian belakang
dalam tiga baris.[50]
NUMISMATIK BERKONSEP PERLAMBANGAN
Kategori
seterusnya adalah perkembangan mata wang berunsur perlambangan yang berkaitan dengan
pola hias binatang, tumbuhan dan simbol. Berkembang sekitar abad ke 15-19 Masihi.
Mata wang berunsur binatang paling menonjol misalnya oleh Kesultanan Kelantan
iaitu duit kijang yang berkembang kepada bentuk haiwan lain seperti ayam,
buaya, belalang, lembu, kura-kura, gajah, kambing, & ikan (abad ke-18-19
M). Namun demikian, penggunaan tidak meluas. Berkembang di kawasan yang
menghasilkan biji timah, seperti Perak, Selangor & Kedah. Pengaruh luar,
membawa kepada penyesuaian dalam hiasan bunga pada permukaan syiling seperti
hiasan berupa kelopak bunga, hiasan teratai bertindih dan hiasan teratai
berkembang.
Mata wang berunsur tumbuhan pula
dapat dilihat terhadap bentuk pokok pitis
yang berkembang di negeri-negeri seperti
Kelantan, Perlis, dan Terengganu. Di kelantan, mata wang ini terdapat perkataan
Melayu-Islam seperti Thuriba fi Zul
(zil)-hijjah Sanat 1321 di bahagian belakang. Perkara yang amat menarik,
pokok pitis ini mempunyai perbezaan
mengikut negeri terutama dari sudut jumlah ranting dan daun serta kedudukan
tunggal daun dan ranting di bahagian tengah atas pokok pitis. Perbezaan ini
masih belum deberikan satu kajian khusus sehingga kini dalam menentukan negeri
yang pernah menggunakannnya.
Unsur simbol, menjurus kepada
penggunaan tandaan titik dan geometris contoh pada syiling Kesultanan Johor.
Material timah (nilaian katun). Mata
wang berunsur simbol di Johor, ada 32 kategori misalnya mata wang bertangkai
dan simbol garis memanjang, mata wang bulat, bertangkai dan simbol garis
memanjang dgn kesan tulisan, mata wang bulat,
bertangkai dan simbol garis memanjang dengan sebahagian kesan tulisan
dan lain-lain.
KAJIAN
NUMISMATIK KESULTANAN MELAYU BUKAN BERBENTUK SYILING
NUMISMATIK BERKONSEP TAMPANG
Pada
awal kurun ke-16 Masihi, pedagang telah mencatatkan bahawa biji timah yang
hendak diperdagangkan dijadikan bongkah yang mempunyai berat piawai. Ia
digunakan sebagai medium pertukaran untuk kesemua jenis perdagangan utama di
pasar. Nilai bagi steiap bongkah diselaraskan mengikut timbangan berat, manakala
saiznya pula mengikut piawai berat yang ditetapkan dalam peradgangan. Dalam
catatan tulisan Cina yang ditulis oleh Ma Huan pada tahun 1413 Masihi, beliau
mencatatkan bahawa biji timah dijumpai di kawasan pergunungan negeri Melaka dan
sultan telah memerintahkan pegawai baginda mengawal lombong berkenaan.[51]
Orang kampung dihantar untuk mendulang dan kemudian timah tersebut dileburkan
dengan dimasukkan ke dalam acuan untuk
dijadikan ketulan kecil seberat 1 kati 8 tahil atau 1 kati 4 tahil. Kebanyakan
transaksi perdagangan di pelabuhan Melaka menggunakan jongkong timah yang bukan
berbentuk duit.[52]
Bongkah ini tersebar luas di seluruh negeri Perak, Selangor, negeri smebilan,
dan Pahang. Mata wang tampang ini diguna pakai secara meluas sekitar abad ke-19
M. Ia digunakan agak lama dan juga diterima di negeri-negeri Melayu yang
berjiran termasuklah Sumatera untuk membuat pembayaran.
Berdasarkan bongkah timah yang
ditemui, ia didapati menggunakan acuan mudah yang dipercayai diperbuat daripada
campuran pasir dan tanah liat. Ahli numismatik berpendapat bahawa bentuk
bongkah timah ini boleh dikelaskan mengikut evolusi. Ia dapat dibahagikan
kepada enam jenis bentuk yang pertama iaitu kon berbentuk bulat atau bukit, kon
yang dihiasi dengan bahagian-bahagian bergerigi, berbentuk kerucut
(coronial/cylinder), bentuk gunung atau candi, bentuk roti manis (sugar-loaf),
bentuk piramid atau pagoda dan yang terakhir bentuk piramid dengan corak tampuk
manggis.[53]
Dapat disimpulkan bahawa, evolusi yang berlaku menunjukkan mata wang berkondeskan
tampang ini dilihat mengalami perubahan
daripada bentuk yang agak ringkas dan kasar kepada bentuk yang lagi kemas dan
halus.[54]
Mata wang ini dianalisis mengikut
kategori berdasarkan empat bahagian, iaitu puncak, badan, kaki, dan dasar.
Bahagian penting adalah puncak, sama ada bulat atau datar untuk dikategorikan
sebagai bentuk gunungan atau piramid. Dalam nilaian pertukaran, nilaian mata
wang tampang bergantung kepada kandungan dan kuantiti timah pada tampang
tersebut.[55]
Misalnya, di Perak, berat mata wang tampang sekitar 10 kati bersamaan dengan
satu dolar perak Sepanyol (bersamaan dengan 8 reales). Perkembangan duit
tampang ini agak terbatas kepada negeri-negeri tertentu sahaja yang mempunyai
hasil timah, sebagai contoh di Pahang, Selangor, Perak, dan negeri Sembilan. Sesuai
dengan peredaran masa, tampang kemudiannya ada yang dilengkapi dengan tarikh
dan tempat pengeluarannya,
Di Pahang misalnya, tampang telah
wujud dari jenis mata wang yang berupa jongkong timah. Tampang terawaal dinilai
bersamaan dengan 6 ¼ sen dolar Sepanyol. Satu jenis tampang yang dibaharui,
dikeluarkan dalam tahun 1846 yang mempunyai niali 4 sen. Tampang-tampang rasmi
telah dicetak oleh pihak negeri dan dikeluarkan oleh kongsi-kongsi Cina yang
disebarkan untuk kegunaan di kawasan lombong biji timah di sekitar Kuantan.
Tampang satu sen telah ditambah dalam tahun 1847. Contonya kajian numismatik
mata wang tampang yang dijumpai di Pahang. Mata wang ini dilengkapi dengan
perkataan sarafi Pahang sanat 1264
yang bermaksud dicetak di Pahang bertarikh 1264. Mata wang tampang telah
dikeluarkan sehingga tahun 1889 dan tetap menjadi mata wang yang sah sehingga
dibatalkan penggunaannya oleh Negeri-negeri Selat. [56]
NUMISMATIK BERKONSEP BENTUK BINATANG
Mata
wang berbentuk binatang turut berkembang di Semenanjung Tanah Melayu. Mata wang
berbentuk binatang dapat dibahagikan kepada tiga kategori iaitu, binatang yang
hidup di daratan yang diwakili ayam jantan, kambing dan belalang. Kedua,
binatang yang hidup dalam dua alam seperti kura-kura dan buaya. Ketiga binatang
yang hidup di dalam air seperti ikan. Mata wang berbentuk binatang tersebut
dikatakan berkait dengan kepercayaan spiritual berhubung dengan semangat
binatang. Pelbagai hipotesis telah dikemukakan berkaitan penggunaan jongkong
berbentuk binatang. Misalnya, berkemungkinan mata wang berbentuk binatang
dijadikan sebagai barang azimat dalam upacara penjampian yang mempunyai kaitan
dengan perlombongan biji timah dan pembuatannya dikawal selia oleh pawang. Selain itu, sesetengah berpendapat bahawa
model berbentuk binatang ini dijadikan barang permainan atau perhiasan.[57]
Tetapi terdapat bukti menunjukkan bahawa ia diterima (sekurang-kurangnya secara
terhad) sebagai mata wang.
Pelbagai hipotesis yang dikemukakan
yang menunjukkan bahawa mata wang berbentuk binatang bukan sahaja digunakan
sebagai alat pertukaran tetapi dikaitkan dengan peranannya dalam unsur
spiritual. Mata wang berbentuk buaya misalnya, ia sering dikaitkan dengan air
dan dikatakan dapat menarik biji timah ke lombong baharu. Kekuatan dan
kekuasaannya dalam air dikatakan dapat mengalirkan biji timah ke lombong
berkenaan.[58]
Mata wang berbentuk binatang hanya berkembang di negeri-negeri pengeluar biji timah
seperti Perak, Selangor, Negeri Sembilan, dan Pahang. Berkembang secara meluas
pada abad ke-18.
Misalnya, Mata wang ayam jantan
digunakan secara meluas oleh Kesultanan Melayu kedah, pemerintahan Sultan
Muhammad Jiwa Zainal Azilin, Mu’adzam Shah II (1710-1733). Mata wang ini hanya
dikeluarkan bagi kegunaan tempatan sahaja yang diperbuat daripada timah. Ayam
jantan digambarkan dalam keadaan bertenggek di atas lingkaran bulatan yang
disusun mengarah ke bawah. Lingkaran ini semakin kecil apabila semakin menjauhi
ayam berkenaan. Mata wang ayam jantan ini mempunyai balong, ekornya kembang
yang digambarkan melalui empat garisan. Manakala bulatan iaitu tempat ayam
bertenggek yang pernah direkodkan mempunyai jumlah yang berbeza iaitu ada dua,
tiga, lima dan emam. Mata wang ayam jantan
ini menggunakan lingkaran bulatan yg akan dipatahkan untuk kadar
pertukaran. Sementara ayam jantan mempunyai nilainya tersendiri. Setiap bulatan
dinilaikan sebanyak satu sen manakala ayam janyan dinilaikan sebanyak lima sen.[59]
Kepelbagaian bentuk mata wang ini mempunyai
impak terhadap asas asas penggunaannya selain berperanan sebagai mata wang.
Data kajian yang sedia ada juga menunjukkan ia pernah digunakan sebagai
perantaraan piawaian timbangan, kadar pencukaian dan magis. Bahkan perkembangan
duit berbentuk binatang ini juga mempunyai hubungan dengan pengenalan duit
tampang. Mata wang ini diedarkan secara terhad di Perak, Selangor, Pahang, dan
Negeri Sembilan. Ia juga mungkin dterima sebagai medium pertukaran di
negeri-negeri Melayu yang berdekatan dan juga di Sumatera. Dalam kurun ke-18,
mata wang ini dibuat dengan pelbagai bentuk bintang. Mata wang ini diterima
sebagai token dengan harga nominal yang lebih tinggi berbanding niali intrinsik
kandungan timahnya. Jenis mata wang jongkong ini berdasarkan kuantiti timahnya
boleh ditukarkan dengan satu dolar Sepanyol bernilai lapan real.[60]
Jongkong berbetuk binatang wujud lebih awal iaitu sejak bermulanya perlombongan
biji timah kerana ia dipengaruhi oleh adat serta upaca pemujaan dan dijadikan
korban untuk roh-roh. Oleh itu, ada kemungkinan bahawa model binatang ini
diedarkan dikalangan orang melayu dan hanya diperoleh daripda pawang yang
membuatnya.[61]
KESIMPULAN
Kesimpulannya,
kajian numismatik menunjukkan kesultanan di Semenanjung Tanah Melayu telah
mempunyai sistem mata wang yang berkembang mengikut periodisasi zaman. Kedudukan Semenanjung Malaysia terletak di
antara laluan pelayaran utama timur dan barat turut berpernanan menerima unsur
luaran dan menyerap serta mengubah suai sehingga menghasilkan unsur baru yang dapat diberikan pentafsiran kesinambungan
antara “local genius” dan pemikiran luar. Perkembangan syiling Kesultanan
Melayu awal di Semenanjung Malaysia turut di pengaruhi oleh syiling sesama
Kesultanan Melayu-Islam yang terletak pada laluan perdagangan di Selat yang
terletak pada laluan perdagangan di selat Melaka. Kajian perkembangan mata wang
kesultanan di Semenanjung Tanah Melayu dikesan bermula pada tahun 1903 oleh
Hanitach dengan laporan temuan syiling Kesultanan Melayu Melaka.
Kebanyakan kajian yang pernah
diterbitkan menjurus kepada data deskriptif dengan tumpuan terhadap satu
kesultanan sahaja. Mata wang kesultanan Melayu adalah berteraskan kepada
penggunaan tulisan jawi sementara bahasa yang digunakan pula berunsur Melayu
Arab. Terdapat sumber yang menyatakan bahawa orang Melayu membnetuk mata wang
syilingnya pada peringkata awal dengan menadapat pengaruh dari pedagang arab.
Hal ini berdasarkan penemuan mata wang tertua yang pernah dijumpai di
negeri-negeri Melayu iaiatu wang dirham dan wang dinar mengikut nama mata wang
perak dan wang emas orang Arab zaman dahulu.[62]
Justeru, perkembangan mata wang awal ini dianggap kategori Melayu-Islam.
Perihal ini juga merujuk kepada maksud perkataan Arab yang digunakan antaranya
Khalifatul Mukminin, Malik al-Adil dan Khalifatul
Rahman, turut merujuk kepada konsep atau dasar
ekonomi, keadilan dan pemerintahan. Penggunaan mata wang ini dianggap
mewakili dasar dan pegangan agama sesuatu kesultanan tersebut. Penggunaan
tulisan jawi dalam sejarah tulisan berdasarkan data arkeologi Islam di Tanah
Melayu bukanlah sesuatu yang baru, bahkan perkembangan dapat dilihat pada batu
bersurat Terengganu (702 H/ 1303 M) , batu bersurat Pangkalan Kempas (mempunyai
dua tarikh iaitu (1463/64 M) dalam tulisan kawi sementara 1467/68 dalam tulisan
jawi dan pada batu nisan Acheh.
BIBLIOGRAFI
TESIS
PHD
Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari
Perspektif Numismatik dan Arkeologi’, Tesis
Ph.D, Universiti Malaya, Kuala Lumpur,
2010.
LATIHAN
ILMIAH
Suryati Imran, ‘Sejarah dan
Perkembangan Mata Wang Johor pada abad
ke-16 hingga abad ke-19’, Latihan
Ilmiah, Universiti Malaya, Kuala Lumpur, 2002-2003.
BUKU
Mohd. Kassim Ali., Muzium Numismatik Maybank, Kuala Lumpur
: Malayan Banking Berhad, 1984- 1988.
Warisan
Numismatik Malaysia,
Kuala Lumpur : Unit Muzium Matawang, Bank Negara, 2003.
William Shaw & Mohd. Kassim
Ali, Coins of North Malaya, Kuala
Lumpur : Muzium Negara, 1971.
[1]Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’, Tesis Ph.D,
Universiti Malaya, Kuala Lumpur, 2010, hlm. 90.
[2] Ibid.
[3]Suryati Imran, ‘Sejarah dan
Perkembangan Mata Wang Johor pada abad
ke-16 hingga abad ke-19’, Latihan Ilmiah, Universiti Malaya, Kuala Lumpur, 2002-2003,
hlm. 29.
[4]Ibid., hlm. 29.
[5] Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’, hlm. 38.
[6] Ibid.
[7]Mohd Kassim Ali., Muzium Numismatik Maybank, Kuala
Lumpur : Malayan Banking Berhad, 1984-1988, hlm. 5.
[8]
Suryati Imran, Sejarah dan Perkembangan Mata Wang Johor pada abad ke-16 hingga abad ke-19, hlm. 29.
[9] Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’, hlm. 44.
[10]Ibid. .
[11]Ibid.
[12] Ibid., hlm. 46.
[13] Ibid., hlm. 48.
[14] Ibid.
[15] Ibid.
[16] Ibid., hlm. 50.
[17] Ibid.
[18]Ibid., hlm. 51.
[19] Ibid., hlm. 52.
[20] Ibid.
[21] Ibid., hlm. 53.
[22] Ibid.
[23] Warisan Numismatik Malaysia, Kuala Lumpur : Unit Muzium Matawang,
Bank Negara, 2003. hlm. 89.
[24] Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’,hlm. 59-60.
[25]
Suryati Imran, Sejarah dan Perkembangan Mata Wang Johor pada abad ke-16 hingga abad ke-19, hlm.,
41.
[26]
Ibid.
[27] Ibid., hlm. 59.
[28]
Malayan Banking Berhad,
Muzium Numismatik Maybank, hlm., 6.
[29] Suryati Imran, Sejarah dan Perkembangan Mata Wang Johor pada abad ke-16 hingga abad ke-19, hlm.,.31.
[30] Warisan Numismatik Malaysia,.
hlm., 97.
[31] Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’, hlm. 61.
[32] Ibid.
[33] Ibid., hlm. 83.
[34] Ibid., hlm. 84.
[35] Ibid., hlm. 85.
[36] Malayan Banking Berhad, Muzium
Numismatik Maybank, hlm. 7
[37] Warisan Numismatik Malaysia,
hlm., 117.
[38] Ibid.
[39] Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’, hlm. 90.
[40] Ibid., hlm. 91.
[41] Ibid.
[42] Ibid., hlm. 92.
[43] Ibid., hlm. 94.
[44] William Shaw & Mohd. Kassim
Ali, Coins of North Malaya, Kuala Lumpur : Muzium Negara, 1971, hlm., 9.
[45] Warisan Numismatik Malaysia,
hlm., 172.
[46] Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’, hlm. 113.
[47] Ibid., hlm. 118.
[48] Warisan Numismatik Malaysia,
hlm., 173.
[49] Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’, hlm. 118.
[50] Ibid.
[51] Warisan Numismatik Malaysia,
hlm., 61.
[52] Ibid.
[53] Warisan Numismatik Malaysia, hlm.
64-65.
[54] Mohd Supian Sabtu, ‘Bentuk Mata
Wang Kesultanan Di Tanah Melayu Abad Ke-15 Hingga Ke-15 M : Kajian dari Perspektif
Numismatik dan Arkeologi’, hlm. 236.
[55] Ibid., hlm. 237.
[56] Malayan Banking Berhad, Muzium Numismatik Maybank, hlm. 5.
[57] Warisan Numismatik Malaysia , hlm. 55.
[58]Ibid., hlm. 56.
[59] Malayan Banking Berhad, Muzium Numismatik Maybank, hlm. 5.
[60] Warisan Numismatik Malaysia, hlm. 60.
[61] Ibid.
[62]
Suryati Imran, Sejarah dan Perkembangan Mata Wang Johor pada abad ke-16 hingga abad ke-19, hlm. 29.
